zaterdag 2 juni 2012

Ode aan 'De tuinman en de dood' (P.N. van Eyck)

.
Tekening Hendrick Goltzius 1558 - 1617




Een Perzisch Edelman:

Van morgen ijlt mijn tuinman, wit van schrik,
Mijn woning in: "Heer, Heer, één ogenblik!  

Ginds, in de rooshof, snoeide ik loot na loot,
Toen keek ik achter mij. Daar stond de Dood.

Ik schrok, en haastte mij langs de andere kant,
Maar zag nog juist de dreiging van zijn hand.

Meester, uw paard, en laat mij spoorslags gaan,
Voor de avond nog bereik ik Ispahaan!" –

Van middag (lang reeds was hij heengespoed)
Heb ik in 't cederpark de Dood ontmoet.

"Waarom," zo vraag ik, want hij wacht en zwijgt,
"Hebt gij van morgen vroeg mijn knecht gedreigd?"

Glimlachend antwoordt hij: "Geen dreiging was 't,
Waarvoor uw tuinman vlood. Ik was verrast,

Toen 'k 's morgens hier nog stil aan 't werk zag staan,
Die 'k 's avonds halen moest in Ispahaan."


P.N. van Eyck (1887 – 1954)


‘De tuinman en de Dood’ is waarschijnlijk één van de meeste gekende gedichten uit de Nederlandse literatuur.  Over de herkomst en de originaliteit er van is er ook al het nodige geschreven en opgezocht.  De auteur Herman Franke (1948) heeft de speurtocht naar de bron van het gedicht beschreven in zijn boek "De tuinman en de dood van Diana", in 1999 uitgegeven bij Podium.

Pieter Nicolaas van Eyck (1 oktober 1887, Breukelen - 10 april 1954, Wassenaar - Nederlands dichter en criticus), zou plagiaat hebben gepleegd door het te vertalen van een Franstalige versie van Jean Cocteau, zonder diens naam te vermelden.  Hieronder de originele versie uit de roman ‘Le Grand Ecart’, van Cocteau, die 3 jaar voor het uitbrengen van het gedicht verscheen:


Un jeune jardinier persan dit à son prince: “J’ai rencontré la Mort ce matin. Elle m’a fait un geste de menace. Sauve-moi! Je voudrais être par miracle, à Ispahan ce soir.”

Le bon prince prête ses chevaux. L’après-midi, ce prince rencontre la Mort. “Pourquoi lui demande-t-il avez-vous fait ce matin, à notre jardinier, un geste de menace?”

“Je n’ai pas fait un geste de menace,” répond-elle, “mais un geste de surprise. Car je le voyais loin d’Ispahan ce matin et je dois le prendre à Ispahan ce soir.”

Jean Cocteau


Of men echt van plagiaat kan spreken is nog de vraag, want ook Cocteau heeft het verhaal ‘geleend’.  Varianten van dit verhaal komen voor in heel wat middeleeuwse parabels geschreven door islamitische soefi’s.  De meest bekende versie uit die periode is die van de schrijver Roemi (1207-1273). Deze versie, te vinden in het Korancommentaar Masnavi-i Ma'navi, vertelt hoe Sulayman (koning Salomo) in zijn paleis (in Jeruzalem) een dienaar ontvangt die zegt de doodsdemon Azraël te hebben ontmoet en vraagt te mogen vluchten naar India, waarna Sulayman van Azraël verneemt dat hij diens dienaar in India moest halen.

De oudste versie van het verhaal is de Babylonische Talmoed, waarin koning Salomo een gesprek heeft met de Engel des Doods, die twee van Salomo's klerken zegt te komen halen. Salomo, die in de Joodse traditie al eerder een reputatie had verworven als magiër, beveelt daarop enkele geesten om het tweetal in veiligheid te brengen in het land Luz. De volgende dag komt de Dood Salomo lachend tegemoet, omdat de koning zijn dienaren heeft gezonden naar de plaats waar de Engel des Doods ze moest afhalen. 

Een moderne variant is dan weer te vinden in het stripverhaal Persepolis van Marjane Satrapi.  Maar ook in de Nederlandse literatuur vind men verschillende varianten (parodieën) op het gedicht, waarvan ik persoonlijk die van Kees Stip de sterkste vind:
 

‘Ja,’ zei de dood, ‘ik heb het ook gelezen:
P.N. van Eyck, de tuinman en de dood.
De tuinman die zijn noodlot niet ontvlood
Doordat hij vluchtte waar ik ook moest wezen.

Toen kon je nog voor iemand in zijn nood
De vrees voor de verdoemenis ontvlezen
En zo hem van zijn zenuwen genezen.
Maar tegenwoordig werk ik in het groot.

Bij stoeten haal ik blozend haast van schaamte
Mensen en kinderen zo ondervoed
Dat ik gewoonweg twee keer kijken moet.
Zo mager zie je zelden een geraamte.
Ze voelen al geen angst meer en geen pijn.
Ha, denken ze, daar heb je dikke Hein.’


Kees Stip


Ook op mij had het gedicht destijds een grote invloed – het was zowat het eerste gedicht dat mij meteen helemaal aansprak en mij zeker ook mee aanzette om zelf te gaan dichten.  In 1994 schreef ik er een ‘antwoordgedicht’ op, waarmee ik dan ook graag afsluit:


De Meester Sprak !
                               (zeer  vrij naar P.N. Van Eyck)


Ik wou een afspraak met de Dood
maar die is richting Ispahaan
een tuinman achterna gegaan
die, voor wat ik zo wilde vlood

hoezeer ik ook mijn leven bood
er was geen overtuigen aan
hij plaatste mij zelfs achteraan
de bleke had aan mij geen nood

ik vroeg hem waarom ik dan niet
en hij, die niet wil, dan weer wel
verdwijnen mag uit deze hel

terwijl hij zijn bureau verliet
riep hij: “Hier discuteert men niet
IK bepaal de regels van het spel!”


© bert deben
Antwerpen, donderdag 24 maart 1994.


Ook nog een wijs gedicht van Patty Scholten over hoe de dood en hoe die met niets rekening houdt, op een dag staat hij er gewoon en slaap je in:

De dood 

Die lompe gast zal jou niet overslaan.
Nooit belt hij op en vraagt: ‘Kom ik gelegen?’
Hij komt te vroeg, te laat, zijn zeis stoot tegen
je lamp of vaas. Hij laat zijn koffie staan.
 
Beloftes worden niet door hem gedaan
en hij zal nooit die knekelvoeten vegen.
Hij wil niet schaken. Er wordt stuurs gezwegen
tot hij je vraagt om met hem mee te gaan.
 
Dat was het dan. Je bent opeens zo moe.
Hij zegt: ‘Je wist toch dat ik ooit zou komen.
Die lamp, die vaas, die doen er niet meer toe.
 
Kijk niet zo bang. Het sterven doet geen pijn.
Het zal een slapen, slapen zonder dromen,
het zal een slapen zonder weerga zijn.’

 
 
Patty Scholten

(Den Haag, 25 januari 1946 – Ede, 15 maart 2019)

uit: Slapen zonder weerga (2002)
uitgever: Atlas


.

24 opmerkingen:

  1. Heel mooi, Bert, je gedicht...

    De tuinman en de dood was van jongs af aan ook al mijn lievelingsgedicht, het maakte diepe indruk.

    Je hebt er een prachtige draai aan gegeven!

    Hartelijke groet, Bart

    BeantwoordenVerwijderen
  2. Het is vol passie...
    En nu ook nog uitgediept...

    Er zit iets onweerstaanbaars aan, bij....in....

    Annet :)

    BeantwoordenVerwijderen
  3. Ik kende het niet. Mooi, al die achtergrondinfo erbij.

    BeantwoordenVerwijderen
  4. Was ik trots het gedicht te kennen. Is het eerste wat ik lees: één van de meeste gekende gedichten uit de Nederlandse literatuur. Weg trots. Maar wel mooi, ernst en luim mooi verpakt.

    BeantwoordenVerwijderen
  5. Ach, dat gedicht van de Tuinman en de Dood hing in de gang van mijn ouderlijk huis, ik ken het uit mijn hoofd!

    BeantwoordenVerwijderen
  6. Schitterend, Bert! Ook ik werd in mijn jeugd geraakt door de oorspronkelijke versie, en nu, door jouw antwoord. Dank ook voor de achtergrond hierbij.

    BeantwoordenVerwijderen
  7. Ik kende 't ook niet Bert, mooi dat je het aanhaalt, en de oorsprong ervan. Leuk hoe gedichten 'n eigen leven kunnen gaan lijden. Lieve groet, L@dyLღ√Ƹ

    BeantwoordenVerwijderen
  8. Nog steeds indrukwekkend
    en interessant de reacties
    terug te lezen.....

    BeantwoordenVerwijderen
  9. indrukwekkende ode aan
    jouw versie is prachtig en rakend

    BeantwoordenVerwijderen
  10. 'De tuinman en de dood' is een gedicht dat aan je trekt...
    alle info graag gelezen
    De Meester Sprak... heel mooi is dit

    BeantwoordenVerwijderen
  11. mooi, alle versies...
    interessante uitleg ook!

    BeantwoordenVerwijderen
  12. Fijn dat je je zoveel moeite getrooste, boeiend en dit gedicht is zonder weerga. Dank!

    BeantwoordenVerwijderen
  13. wie da fuck vind gedichten mooi. ze zijn saai en totaal nutteloos. ik snap niet dat ik hier tijd aan moet besteden, en nu heb ik ook nog een kut opdracht over dit gedicht.

    BeantwoordenVerwijderen
    Reacties
    1. Ik moest even hartelijk lachen om je reactie ...
      als het een troost mag zijn, ik vond het ook verschrikkelijk om tijdens literatuurgeschiedenis lessen en opdrachten te krijgen over klassieke poëzie (ik haalde ook zelden de helft van de punten) en toch is precies dit gedicht destijds blijven hangen bij mij (de dood vond ik altijd wel intrigerend).
      Ik ken je verder niet en ook niet wat bv je muzikale smaak is, maar de teksten daar zijn ook poëzie (nu ja, meestal ... :-))
      Sterkte met je opdracht zou ik zeggen en een groetje van een dichter.

      Verwijderen
  14. Nacht-stilte

    Stil, wees stil: op zilvren voeten
    Schrijdt de stilte door de nacht,
    Stilte die der goden groeten
    Overbrengt naar lage wacht...
    Wat niet ziel tot ziel kon spreken
    Door der dagen ijl gegons,
    Spreekt uit overluchtse streken,
    Klaar als ster in licht zou breken,
    Zonder smet van taal of teken
    God in elk van ons.

    (P.C. Boutens)

    BeantwoordenVerwijderen
  15. Dood zijn duurt zo lang

    Het is niet fijn om dood te zijn.
    Soms maakt me dat een beetje bang.
    Het doet geen pijn om dood te zijn,
    maar dood zijn duurt zo lang.

    Als je dood bent, droom je dan?
    En waar droom je dan wel van?

    Droom je dat je in je straat
    langzaam op een trommel slaat?
    Dat iemand je geroepen heeft?
    Droom je dat je leeft?

    Maar ach, wat maak ik me toch naar,
    het duurt bij mij nog honderd jaar
    voor ik een keertje dood zal gaan.
    Ik laat vannacht een lampje aan.

    (Willem Wilmink)

    BeantwoordenVerwijderen
  16. Leuk! Blij dit nog eens terug te zien! In heb dit zelf in mijn schooltijd nog uit het hoofd moeten leren en dat is al héél lang geleden 🫢

    BeantwoordenVerwijderen
  17. Zeker heel gepast op een schrikkeldag !
    Kende het niet ‘ maar u hebt geen moeite gespaard om het duidelijk te maken !
    Was wel wat huiveren.
    Maar prachtig hoor !
    Dank je om op 29 Februari dit met ons te delen !

    BeantwoordenVerwijderen
  18. Dit gedicht herinnert mij aan wat ik in literatuur zo erg waardeer en wat in werkelijkheid het leven eigen is: het lot.

    BeantwoordenVerwijderen
  19. was op school onder diepdruk van dit gedicht en de boodschap erachter!!!

    BeantwoordenVerwijderen
    Reacties
    1. ik ook - het is voor mij het gedicht dat mij aanzette tot zelf gedichten schrijven, met nog steeds een voorkeur voor verstaanbare klassieke poëzie.

      Verwijderen